Browsing tag: teatr

  • 2 maja 2025

    Czy wszyscy jesteśmy pato rodziną? Iga Dzieciuchowicz “Teatr – rodzina patologiczna”

    Świeżo wydana książka „Teatr – rodzina patologiczna” dziennikarki i teatrolożki Igi Dzieciuchowicz wywołała we mnie fale różnorakich myśli, wspomnień, obserwacji, wniosków i pytań, na które chyba nie ma odpowiedzi, niestety.
Innymi słowy – potrząsnęła mną. Nie dlatego, że nie wiedziałam o tych wydarzeniach, o których napisała. O wielu z nich pisano w prasie, nie tylko branżowej, były publikacje na Facebooku. Niemniej te wszystkie historie złożone w jedno, no rozwalają mózg, wczepiają się w emocje, nawet jeśli z teatrem ma się związek typu „sporadyczny widz”.


    Zanim przejdę do skategoryzowania swoich rozmyślań w związku z tym reportażem to nadmienię, że autorkę jakiś czas temu miałam okazję poznać osobiście. Już wtedy mówiła, że robi ten materiał. Pamiętam, że kiedy na nią spojrzałam, to pomyślałam, że nie będzie jej łatwo ten temat realizować. Dlaczego? 
A no dlatego, że Iga Dzieciuchowicz może być zaprzeczeniem powiedzenia, że „ładnym w życiu łatwiej”. Raczej nie wtedy, kiedy ładna, młoda kobieta zadaje niewygodne pytania, szuka prawdy, drąży, nie odpuszcza. Od kobiet system oczekuje, że będą zadbane i pretty, ale wdrukowuje w umysły też proste skojarzenia, że jak ładna to niegroźna, nieszkodliwa, chcąca się przypodobać. A tu zonk. Temat wagi ciężkiej. I wchodzi ona – cała na czarno, piękna dziewczyna i pyta, pyta i pyta.
Nie wiem czy naprawdę było jej ciężko zbierać materiały, wypowiedzi i czy faktycznie wygląd przeszkadzał. Nie rozmawiałyśmy już potem. Ale kiedy zobaczyłam, że książka w końcu się ukazała – ucieszyłam się, natychmiast kupiłam i przeczytałam w 3 dni. 
Formalnie jest to typ reportażu, jaki bardzo cenię. Autorka stawia na planie pierwszym swoje bohaterki i bohaterów. Jej osoba ujawnia się tylko jako koordynatorka i organizatorka spotkań, maili, smsów. Relacjonuje, porządkuje, nie uwodzi czytelnika swoimi przemyśleniami, ocenami. To, jak działa wystarcza za wszystko, to co przedstawia w książce jest obrazem sytuacji, jaki kwalifikować sobie może sam odbiorca.
    Bardzo serdecznie Idze gratuluję tej publikacji i szczerze podziwiam jej pracę i zaparcie, aby doprowadzić to do końca. Zmiany w sposobach, metodach pracy z ludźmi czy to w świecie artystycznym czy innym- zdaje się już się dzieją, gdzieś już zaczął się ten proces, niemniej ta publikacja ma silny potencjał emancypacyjny. Dla mnie miała taki, że w kwestii tematu przemocy stanęłam też w prawdzie sama ze sobą, ale do tego jeszcze dojdziemy.

    O czym to jest

    Podam w skrócie dla tych, którzy nie mają pojęcia, co to za publikacja. Mamy zatem tu rozliczenie z przemocowymi metodami nauki i pracy w polskich szkołach teatralnych i teatrach. Autorka pogrupowała wydarzenia dzieląc je na wypowiedzi aktorów wspominających okrucieństwo i przemoc w szkołach, fuksówki przypominające wojskowe fale, następnie przeszła przez fenomeny guru typu Grotowski, Lupa czy Kantor, zjawiska dyktatorskie jak dyrektorowanie np w Gardzienicach, Bagateli, czy Waginecie Strzępki, przyjrzała się też jak wygląda materialna rzeczywistość wielu z tych, którym kiedyś się wmawiało, że są elitą tego kraju i rządzą duszami:)
Obraz, jaki z tych opowieści się wyłania, jest wstrząsający. Na zasadzie – niby człowiek wiedział, a jednak nie wiedział. To co działo się w teatrze Bagatela czy w Gardzienicach wydało mi się jakąś aberracją, a jednak miało miejsce naprawdę i było tak szokujące, że w pierwszym odruchu ciężko się to przyswaja, że ludzie są zdolni do takich zachowań w „imię sztuki”.
    Iga bardzo rzetelnie zestawiała wypowiedzi ludzi pokrzywdzonych przez te systemy i guru, reżyserów czy dyrektorów z wypowiedziami czasem samych zainteresowanych czy ludzi, którzy mieli inną optykę. Nie mamy tu do czynienia z prezentacją jednego stanowiska. Są odczucia ludzi, zdarzenia, w jakich brali udział i to jak to interpretowali i odbierali, a zaraz pojawia się ktoś, kto widział to nieco inaczej. Ale mając w głowie złożone te wydarzenia nie jesteśmy w stanie uciec od przekonania, że no wspierające, liczące się z ludźmi akcje to nie były na pewno. Ktoś przetrwał, ktoś się załamał, ktoś się wybił, ktoś miał złamane życie – bilans nie jest taki oczywisty, pozostaje pytanie – dlaczego, aby osiągnąć jakiś spektakularny wynik w pracy, sukces musi odbywać się kosztem łamania kogoś, upadlania, intryg, przekroczeń i przemocy właśnie?

    i tu dochodzimy do opisu moich bardziej osobistych przemyśleń związanych z tą książką.

    Ja i teatr

    Z teatrem mam pewne doświadczenia, przeżycia, aczkolwiek teatr jako forma sztuki nie był dla mnie wiodącym upodobaniem. Z liceum pamiętam, że dostać się do szkoły aktorskiej to był szczyt osiągnieć, dwóm moim kolegom to się udało. Pamiętam szkolne wycieczki do topowych teatrów w kraju i że te spektakle mnie nudziły. Nie chwytał mnie teatralny styl ze sceny i zaśniedziałe zapaszki garderób. Nie trafiłam wtedy na Lupę, więc żyłam w przekonaniu, że wystawia się Wyspiańskiego „po bożemu” i to wystarczy. Pewien powiew nowości miał miejsce zawsze na przedstawieniach dyplomowych szkół teatralnych i chyba do dziś ten moment to duże wydarzenie.
Jestem z wykształcenia filololożką i filmoznawczynią, ale teatr nie jest mi formalnie obcy. Niemniej prawdziwe objawienie przeżyłam kilka lat po studiach, w Warszawie na pierwszym spektaklu Warlikowskiego na jakim byłam – „Anioły w Ameryce”.

    przechodzimy do rozdziału 

Ja i Nowy Teatr

    wtedy jeszcze Warlikowski działał w TR z Jarzyną, ale już szukał większych sal do realizacji swoich projektów. Te Anioły miały miejsce w auli chyba SGH przy Polach Mokotowskich. Wtedy zostałam totalną fan bazą tego, co robił Warlikowski. To było coś, to było nowe. Dla mnie. Brak podziału na widownię i tradycyjną scenę, multimedia no i tematy. Ze spektaklu na spektakl było coraz większe wow. Już w budynku teatru przy Madalinskiego „Francuzi” – to faktycznie było jak misterium. Połączenie muzyki, mediów, ruchu, dialogów, tekstów, gry aktorów – to było kongenialne. To było zwieńczenie. Potem te motywy się powtarzały, i scenograficzne i tematyczne, a więc: Shoah, płynność płci, starzenie się, odchodzenie, śmierć. No ok, kolejne spektakle wciąż trzymały „to coś”, że wychodziło się po 4 godzinach z poczuciem, że oglądało się coś niezwykłego.
I potem to się skończyło. 
Poczułam to na ostatnim spektaklu Warlikowskiego „Elisabeth Costello”. Przede wszystkim nie lubię prozy Coetzego na bazie której utkany jest spektakl. Jest wg mnie przemądrzała i zimna. Reżyser włożył jednak słowa narracji męskiego autora w usta Elisabeth Costello – utytułowanej pisarki.
To było pierwsze wydarzenie w reżyserii Warlikowskiego, z którego wyszłam. Nie mogłam zdzierżyć tych insta mądrości podawanych w entourage filozoficznych zagadek podawanych ex cathedra w sposób dosłowny. Wywracałam oczami i potwornie się nudziłam i czułam irytację. Czułam, jakby coś się skończyło. Ta formuła wg mnie się wypaliła. Ten teatr guru, te same osoby, te same gesty, te same tematy. Wszyscy zachwyceni, ja nie.

    Piszę recenzje teatralne
    
Miałam jakiś czas temu taki focus na pisanie. Wydawało mi się, że można tym wiele zdziałać, przekazać, wypowiedzieć. Nie udało mi się jednak wpiąć w system widzialności w tej kwestii. Pisanie nie jest też jakąś dochodową działką w obszarze kultury, więc odpuściłam. Ale na drodze stanął mi przypadek. 
Spotkanie z śp Pawłem Soszyńskim redaktorem działu Teatr w dwutygodniku. Spotkałam go na rezydencji artystycznej jednego artysty, którą dzielił z moją przyjaciółką Agatą Zbylut. I dyskutowaliśmy sobie z Soszyńskim o teatrze, ja wtedy biłam się z nim w dyskusji na temat „wielkości” teatru Warlikowskiego. Paweł nie podzielał tego entuzjazmu, ale zainteresowany powiedział mi, żebym poszła na jeden wskazany przez tego spektakl i napisała recenzję, jeśli będzie dobra to opublikuje w dwutygodniku. Pamiętam, że był to Teatr Poliż, spektakl o Świrszczyńskiej w Powszechnym, przed pół spektaklu była czarna scena i jakieś odgłosy i byłam w panice, co ja kurde z tego napiszę:) ale potem potoczyło się już inaczej na scenie, tekst napisałam, Paweł zaaprobował i tak przez rok pisałam recenzje teatralne aż do jego przedwczesnej śmierci. W zleceniach Paweł nie unikał czołowych scen, ale wysyłał mnie na przedstawienia, na które sama pewnie bym nie wpadła np sceny Teatru 21 i wielu innych przedstawień, które szalenie mnie otworzyły i jako widza i jako osobę. Miałam bowiem zadanie zbadać temat. a żeby to zrobić musiałam się otworzyć. i tak też się stało. Paweł polecał mi wydarzenia często spoza mainstreamu, gdzie widać było efekty pracy kolektywnej, nie zarządzanej z pozycji wszechwiedzącego reżysera czy guru. Dziś ta świadomość pozwala mi wierzyć, że można robić sztukę z poszanowaniem ludzi biorących w tym udział.

    O przemocy ogólnie

    książkę Igi przeskanowałam też przez pryzmat własnego życia i doświadczeń w kwestii przemocy. Dotarło mnie, że kurczę, całe w sumie życie to jest jakieś doświadczenie tej przemocowości. Choć nie stosowano na mnie przemocy fizycznej czy nie molestowano seksualnie, to ta przemoc jest tak powszechna, że nawet się jej nie zauważa, traktuje jako normę. 
Zaczyna się oczywiście w rodzinach. które są wg mnie matrycą wszelkiej przemocowości przełożonej potem w dorosłych życiach dzieci. To bierze się z tego, że powojenne pokolenie moich rodziców, ich rodzice – ludzie wojny, wcześniej biedy, całej tej polskiej folwarczności to społeczeństwa, dla których dzieci nie były jakimś special projektem. Ot, człowiek rodził się, dorastał, coś tam się żenił, wchodził za mąż, miał dzieci i te dzieci gdzieś tam się pałętały. Ich zadaniem, jeśli już nie były gnane do roboty, bo nie mieszkały już na wsiach, było nie przeszkadzać. Ja tak właśnie się czułam, niewidoczna. Do tego przemoc słowna w formie jakichś żartów, które dziś uchodzą za objaw jakichś zaburzeń psychicznych chyba. Żaden rodzic nie zwracałby się dziś do swojego dziecka tak opresyjnie, oceniająco, krzywdząco, nachalnie, jak nasi rodzice do nas dzieci z mojego pokolenia. Potem przemoc owa szkoła, schemat domowy w instytucji kształtującej małego człowieka, potem związki takich osób jak ja, naznaczone lękiem, złością, podatnością na manipulacje. To nie mogło się udać, i ta stała opresja ocenności, sztafeta niesie się dalej.



    I tu się zatrzymałam. Pomyślałam sobie skąd się to wszystko bierze i jak ja w tym funkcjonuję, widzę siebie jako osobę wrażliwą, płaczę nas skoszonym trawnikiem a pewnie gdzieś są ludzie przeze mnie obrażeni, zranieni, którzy widzą mnie jako osobę dość potworną a nie wrażliwą. I to myślę jest problem wielu ludzi, którzy doznali jakichś krzywd, niedogodności, widzą siebie jako miłych, wrażliwych a ciężko im dostrzec jak depczą mniej lub bardziej świadomie krzywdzą innych.
Pomyślałam o tym i zaraz doszłam w czytaniu do momentu, gdzie taki rachunek sumienia robi aktor Jacek Poniedziałek – oskarżany przez jego z kolegów o przemoc podczas pracy. Jacka też poznałam dawno temu i nigdy bym nie powiedziała, że miewa czy miewał takie zachowania. Jednak tak się działo i Jacek chyba jako jeden z nielicznych skonfrontował się z tym i mam nadzieję dziś pracuje i żyje w innych wymiarach niż te przemocowe.

    Przeraziło mnie to, jak wszechogarniające jest to zjawisko. Mimo zmian w podejściu do metod nauczania czy pracy, dążenia do zarządzania kolektywnego. nieopartego na jednym autorytecie – przemoc występuje stale jako chyba coś ludziom naturalnego. Dzieje się w relacjach prywatnych i zawodowych. Są to sumy takich drobnych upokorzeń jakich doświadczamy lub sami je wytwarzamy, np milczenie – tzw ghosting, nie odpowiadanie na wiadomości, maile, zapytania. Albo fochy. Załóżmy, że ktoś „wyżej” od nas, czy ktoś od kogo coś zależy miał zły dzień albo coś tam i karze nas humorami, a my nie wiemy jak reagować, albo presja
    – czy to nie jest powszechne?
Myślę sobie, czy jako ludzie naprawdę jesteśmy zaprogramowani na nieustające sukcesy, wyniki, olśnienia? Co by było, gdyby cele były inne?
Ale to się nie wydarzy. Ostatecznie coś trzeba będzie sprzedawać, czymś oszałamiać, żeby zarabiać i trzymać się na powierzchni. i dopóki takie cele będą społecznie pożądane i czytane w kategorii sukcesu – przemoc będzie istnieć zawsze.
Ale idea odchodzenia od zarządzania dyktatorskiego wydaje mi się możliwa i atrakcyjna. Zwracanie uwagi na to, że inna osoba obok nas też ma emocje i coś czuje w związku z tym może by się tak z tym liczyć – to wydaje mi się rabialne.

Co do samego teatru. Wolę spektakle, w których nie mam poczucia, że aktor przyszedł do pracy, wolę czuć jego emocje a praca na emocjach – no nie jest sprawą łatwą. Ale bardzo wierzę w to, że nie nie będzie on musiał osobiście cierpieć, aby coś ciekawego mi przekazać ze sceny. Wierzę, że można zrobić wyniki i arcydzieła bez presji i chorego nacisku z pozycji „rób jak ci każę, bo wiem lepiej”.
    Ale nie wiem
    Może jakaś naiwna jestem.

  • 3 lipca 2022

    „Kiedy widzę Filipkę, chcę założyć garsonkę”- o spektaklu „Orlando.Biografie”- Teatr Powszechny

    Według mojej obserwacji żyjemy obecnie trochę w takiej aberracji jeśli chodzi o narrację odnośnie płci, ciał, ludzkiej seksualności. Bo z jednej strony jesteśmy w kraju, który posiada najbardziej restrykcyjną politykę kontroli prokreacji, który nadal mocno usadawia kobiety w stereotypowych rolach i niżej w hierachii uposażeń za tę samą pracę jaką wykonują mężczyźni, w kraju, który ustanawia „strefy wolne od LGBT” a osoby queer nazywa ideologią, prezes wiodącej partii rządzącej zaś stwierdza na jakimś wiecu na temat środowiska queer, że „on by to badał”. A z drugiej strony niebinarność, perfomatywność płci, reprezentacje queerowe, kultura drag coraz silniej przebijają się do mainstreamu. Myślę, że nadal w wielu miejscach usłyszy się wyraz słynnej tolerancyjnej postawy a la wujek „niech oni se robią co chcą, kochają jak chcą, ale po co tak się z tym afiszować, parady jakieś urządzać”. Jednak da się zauważyć, że jawne kwestionowanie płynności seksualności, płci i tego, że miewa ona przeróżne reprezentacje zyskuje powoli status obciachu.

    Judith Butler napisała flagowy manifest gender „Uwikłani w płeć” 30 lat temu, więc świadomość tego, że płeć to płynny kulturowy kod, nie tylko coś zdeterminowane biologią, prostym podziałem – chłopiec czy dziewczynka? istnieje nie od dziś. Jednak dopiero teraz częściej być może przychodzi nam do głowy pytanie – dlaczego osoba dekodowana jako kobieta ubrana w obcisłą sukienkę i buty na obcasach zyskuje społeczną aprobatę a osoba dekodowana jako mężczyzna ubrana tak samo jak kobieta tej aprobaty nie zyskuje? Dlaczego nie dziwi nas osoba męska przebrana w złocone szaty, suknie, ornaty, ze złotym pierogiem na głowie, a Andrzej Szwan znany jako Lulla de La Polaca mówi, że w Polsce boi się wyjść na ulicę w kolczykach i z umalowanymi ustami. Czy zastanawiamy się w ogóle nad tym kto konsekruje takie a nie inne wzorce zachowań przypisanych do płci? Kto o tym decyduje co jest „męskie”, co „kobiece”, co właściwe a co nie? Dlaczego kiedyś nie do pomyślenia było, aby kobieta nosiła spodnie a teraz, że mężczyzna nosi sukienkę? Czy myślimy nad tym, że to jak wyglądamy, jak wyglądać chcemy, czego się boimy w swoich reprezentacjach to nic innego jak tylko pochodne funkcji władzy, narracji systemów państwowych, religijnych, które nakładają na społeczeństwa narzędzia opresji, kontroli, aby nimi łatwiej zarządzać i przy okazji wzniecać podziały i kontrolę wewnątrz nich samych?

    Tymczasem – Judith Butler, która udowadniała, że wyznaczanie jedynych słusznych reprezentacji płci to prosta droga do hierachizacji i wykluczeń, Paul B. Preciado i jego biopolityka, farmakopornografia, spektakle Nowa Europa w Teatrze Nowym, wcześniej Simone de Beauvoir, Michel Foucault, Tilda Swinton:) i wiele więcej jeszcze głosów przebija się i wychodzi z backstage na mainstage społeczny.

    Dowodem tej aktywności pozostaje także spektakl z Teatru Powszechnego, w reżyserii Agnieszki Błońskiej, który sięgnął jeszcze dalej w kulturowych inspiracjach, a mianowicie do tekstu Wirginii Wolf „Orlando” oraz do postaci 16 letniego chłopaka z dworu królowej Elżbiety, która to postać była emanacją dwoistości ludzkiej natury, jej niejednoznaczności. Orlando to figura dramatu uwikłania w kulturowe reguły płci, a spektakl zatytułowany „Orlando. Biografie” przedstawia ten temat z perspektywy konkretnych, wyrazistych losów postaci, które w nim występują. Całość zaaranżowana jest jako zjawisko na pograniczu teatru, perfromancu, sztuk wizualnych, techno-party, terapii zbiorowej i wykładu. Poszczególne osoby dzielą się swoimi historiami funkcjonowania z innym poczuciem na temat kodu swojej płci niż przewiduje to nakaz społeczny, wszystko zestawione i przestawione jest tak, że brzmi jak mocny wolnościowy manifest i zdarzenie społeczne. Uteatralizowanie tych historii nadaje im zaś wymiar czytelnego symbolu łatwego do odczytania także przez osoby nie zorientowane w akademickich dyskursach o reprezentacji płci.

    Nie ma w spektaklu hierachii ważności poszczególnych losów. Poddajemy się terapii zafundowanej nam przez Anu Czerwińskiego będącego w momencie tranzycji płci (jego losy były wplecione w historię „Mieszkanie na Uranie” w Teatrze Nowym), jest taka chwila, kiedy po zapytaniach jakie Anu rzuca do widowni czy jesteśmy gotowi przysiąc, że zawsze czuliśmy się tymi, kim się czujemy – osoby ze sceny długo patrzą na osoby na widowni, a widownia osoby na scenie – w totalnym milczeniu i jest to jeden z najbardziej gęstych momentów, jakie przeżyłam ostatnio w teatrze. Ludzie patrzą na ludzi. Proste, a jednak…

    Przysłuchujemy się komentarzom Filipki Rutkowskiej, która z gracją godną pozazdroszczenia obnosi swoje torebusie i garsonki i nakłania do weryfikacji naszych poglądów odnośnie reprezentacji outfitów oraz spojrzenia na tematy nie tylko z męskiej perspektywy, do której przyzwyczaił nas patriarchalny system. Jak powiedziała w rozmowie moja przyjaciółka Agata Zbylut podsumowując oglądany spektakl “Kiedy widzę Filipkę, chcę założyć garsonkę”:)
    Widzimy Pepe le Puke trans osobę z kolektywu dj’skiego oraz Lullę – najstarszą drag w Polsce. Andrzej Szwan ma 84 lata i można powiedzieć, że wreszcie jest na fali. Stał się widzialny, ma wiele reklamowych kontraktów, udziela wywiadów, bierze udział z niezliczonych queer imprezach. Jest barwny, jest wytrwały, jest dowcipny i nie użala się nad sobą. Widziałam dokument o nim w reż. Bogny Kowalczyk „Boylesque”, w którym poznajemy bliżej tę niezwykłą postać nadal zawzięcie tańczącą do przeboju Beaty Kozidrak „Co mi panie dasz” po nieudanej randce na mieście, zabawnie tłumaczącą kolegom, że może się z czymś nie wyrobić, bo zapominają, że jest od nich jednak starsza o 50 lat:) Czuje się, jak zwyczajowe uprzedzenia związane z tym, jak kto wygląda, ile ma lat zanikają.

    fot. Magda Hueckel

    Ale dopiero na scenie Powszechnego słowa Anadrzeja Szwana, który zawsze lubił przebierać się w sukienki i malować usta, uderzają mnie mocno. Szwan w kilku słowach szkicuje moment, jaki zapamiętał z wczesnego dzieciństwa, bomby spadające na miasto, ukrywanie się przed 2 miesiące w szczelnie zabarykadowanej piwnicy, szczęcie, że bomba nie trafiła akurat w ten budynek. Ciężko uniknąć skojarzenia z tym, co dzieje się obecnie na naszych oczach, tuż za naszą wschodnią granicą. Kiedy wydawało nam się, że wszystko mamy z grubsza poukładane, okazuje się, że to nie stabilizacja ale chwiejność i niepewność jest wpisana w nasz los. Co niby wiemy, ale do końca nie dowierzamy nigdy.Z wywiadów dowiadujemy się też Lulla la Polaca to szczęśliwie ocalone dziecko holocaustu. Potem ten mroczny PRL, akcja Hiacynt, te homofobiczne opresje i oto stoi na scenie ona/on w kostiumie scenicznej diwy, w błyszczącej sukni i śpiewa dla nas, a ja nie ukrywam, jak szalenie mnie to wszystko porusza.

    Do kultury drag zawsze miałam wielkie umiłowanie i właściwie nigdy nie zastanawiałam się dlaczego. Pociągała mnie teatralność tego zjawiska, ten rodzaj przerysowania, brania w nawias  pewnych atrybutów kobiecości, które akurat mnie cis kobiecie wydawały się nieznośne. Fascynowało mnie to i fascynuje nadal. Po przyjrzeniu się też losom Kim Lee – Wietnamczyka mieszkającego w Polsce, który w sile wieku zmarł rok temu na covid, odnalazłam w tym więcej niż przegięcie i zabawę. Widzę w tym polemikę z zasadami, jakie zostają ludziom wyznaczone, zapytania- dlaczego nie mogę wyglądać, poruszać się, być – w sposób inny niż przypisuje kultura. Kim Lee przebierała się nie tylko za kobietę, tańczyła np w stroju ludowym do piosenki „My Słowianie”. Nie było to jednak przaśne kulturowe zawłaszczenie jak Gosi Rozenek prężenie się na instagramie w indiańskim pióropuszu podczas podróży do Stanów. To była performatywna polemika z tym jakie role wypada nam odgrywać. To jest rodzaj dyskursu, poddania w wątpliwość znaków uznanych za kanony.Stąd prosta droga do wyzwolenia się z myślenia o swojej płci, jej reprezentacji w sposób jaki wyznaczają systemowe reguły.

    Oczywiście to wszystko nie polega na tym, że płeć to rodzaj ubrania, które zmieniamy, odwieszamy do szafy w zależności od potrzeb czy humoru.

    fot. Magda Hueckel

    Przedstawione na scenie losy postaci, przygotowana przez Katarzynę Kozyrę scenografia złożona z pluszowych, plastikowych części ciał, dramatyzm losów, czasem komizm jednostkowych doświadczeń wskazują wyraźnie trop, aby uświadamiać sobie że spektrum bycia człowiekiem nie jest binarne, nie bywa jednoznaczne, bywa też zmienne w czasie, jest prądem, z którym unosi nas biologia, społeczeństwo, nakazy, role, własne samopoczucie i świadomość, że możemy przyglądać się bacznie i polemizować z tym co jest uznawane za „oczywiste”, „naturalne” i „przyzwoite” i mapować swoje życie po swojemu.

    W październiku spektakl wraca na scenę. Warto, aby wam to nie umknęło.

    fot. Magda Hueckel

  • 23 maja 2022

    I libido i romantico – o nowym spektaklu Teatru 21

    Nienormatywność, inkluzywność, ciałopozytywność, różnorodność reprezentacji seksualności i płciowości – te tematy przewijają się w moich własnych obserwacjach społecznych norm i narzucanych zachowań. Biorąc pod uwagę ilość spektakli i performenców teatralnych, które w ubiegłym i bieżącym roku obejrzałam, a które ilustrowały emancypacyjne odniesienia do wymienionych kwestii – mogłabym pokusić się o stwierdzenie, że coś w temacie drgnęło. Przywołam tu choćby „Tanz” Florentyny Holziger, „Habitat” Doris Uhlich w Nowym Teatrze czy „Larvę” Marty Ziółek w Komunie Warszawa. Stosunek do naszych ciał i jego potrzeb przeobraża się, wychodzi z ciemnych szaf opresyjnych religijnych reżimów i systemów zaprzężonych do obsługi patriarchalnych instytucji. Zaczynamy nabierać nawyku coraz śmielszego mówienia o tym i w praktyce wychodzenia poza praktyki pamiętane z epoki Anieli Dulskiej.

    Wydawało by się, że jesteśmy już na dobrej drodze i nic nie umknie nam uwagi, żadna grupa, żadna ludzka potrzeba. Jednak możemy się mylić obierając ten punkt widzenia.

    Tu w sukurs przychodzą twórczynie z Teatru 21 – Justyna Wielgus – reżyserka i Justyna Lipko – Konieczna – scenarzystka, dramaturżka, które na scenie Komuny Warszawa wystawiły spektakl „Libido Romantico”. To już drugie moje – po „Jak przestałem być doskonały” – przedstawienie tego teatru, w którym scena należy do osób z niepełnosprawnością umysłową, z zespołem Downa. Tym razem po performensie w cyrkowo – mityczno – hinduskim anturage biorącym na warsztat kwestię odmienności fizycznej twórczynie  dają widzom obraz sytuacji ludzi z niepełnosprawnościami w kontekście ich seksualności. My ze swoją się oswajamy a co z nimi? Z ludźmi i tak społecznie marginalizowanymi w widzialności społecznej?

    Aby opowiedzieć te historie Wielgus i Lipko – Konieczna odwołały się do tekstu, którego na współczesnych scenach też raczej byśmy się nie spodziewali. To licealna narodowa zdawałoby się – ramota, dzieło koturnowego wieszcza  Mickiewicza „Ballady i romanse”. Jednak twórczynie odnalazły w tym dziele performatywny potencjał. Mija równo  200 lat od wydania Ballad. Wtedy rewolucjonizowały kostyczną oświeceniową narrację i każdy, kto choć trochę uważał na polskim pamięta, że od „Ballad i romansów” datuje się początek epoki romantyzmu w literaturze. Jakie to jednak ma związek z seksualnością osób z niepełnosprawnością? Czy teksty z XIX wieku mogą trafić w jakąkolwiek współczesną tarczę. Otóż mogą. Mogą być dobrym komentarzem do tematu, o którym niełatwo się mówi i który praktycznie w mainstreamowej narracji nie istnieje. „Ballady i romanse” na tamte czasy realizowały się jako rewolucyjny tekst, bo głos dostały w nim osoby właśnie dotąd niesłyszalne, ludzie z gminu, z klas niższych, ci których głos nie był istotny. Dzikość, mroczność, silne koneksje z naturą, sensualność przedarły się do świadomości czytelników z poziomu ludzi, którym prawa do odczuwania odmawiano i nawet nad tym nigdy się nie pochylano. Wtem okazało się, że ich odczuwanie, ich praktyki są bliższe niepokojom epoki i pytaniom jakie stawia niż oficjalny język szacownego „mędrca” ze szkiełkiem i okiem. To „Ballady i romanse” wysunęły postulat demokratyczności uczuć. Tym samym lektura wieszcza ożywa na nowo w kontekście seksualności osób z niepełnosprawnością. Ich seksualność jest wypierana z głównego nurtu narracji, tak samo jak kiedyś głos czy emocje ludzi z tzw. gminu. Ze sceny rezonuje w głowy widzów pytanie – czy osoby z niepełnosprawnością mogą czuć pożądanie i jak sobie z tym radzą one i otoczenie? Prawda jest taka, że osoby takie są zaklęte w wiecznej figurze dziecka. Nieistotne jest dla nas, czy mają lat 10 czy 30. Widzimy ich jako wieczne dzieci. Dzieci, do których przemawia się dziecinnym językiem i spodziewa po nich emocji przypisanych parolatkom.

    Jak ten niełatwy dyskurs został urządzony i przełożony na język sceny?

    Według mnie brawurowo i spektakularnie. Jest dramatycznie, zabawnie i wzruszająco, bardzo energetycznie, zero czasu na zwyczajowy odruch grzebania w telefonie, co definiuję jako gruby sukces twórczyń.
    Osią spektaklu jest wg mnie postać Remigiusza Kijaka. 

    Kim jest Remigiusz Kijak?
    Jak sam mówi na wstępie – nie skojarzymy go z innych scen teatralnych, z prostego powodu, że nie jest aktorem. Jest wykładowcą uniwersyteckim, pracownikiem naukowym na UW specjalizującym się w seksualności osób z niepełnosprawnością intelektualną. Twórczynie miały taki pomysł, żeby historie, jakich wysłuchał, w jakich doradzał Remigiusz były przytaczane przez niego na scenie w ramach improwizacji, a do tych opowiadań i historii z życia będą dołączane odpowiednie komentarze z „Ballad i romansów” oraz  teksty aktorów Teatru 21 przygotowane specjalnie lub też improwizowane. W ten sposób pod lupę wzięto motywy ludzkiej seksualności osób z niepełnosprawnością takie jak: miłość romantyczna, pożądanie, erekcja, miłość homoseksualna, seks sado – macho, macierzyństwo, kontakt z przemocą seksualną, a do tego – odrzucenie, pragnienia z poziomu i emocji jak i ciała. Wszystkie te konteksty są przygotowane w zupie porządnej popkultury zarówno wizualnej, muzycznej jak i wyznaczającej kulturowe wzorce. Jake i Rose z Titanica, Celine Dion i hit z tego filmu, włoskie San Remo, plakatowe wzorce męskości, mity o macierzyństwie, kobiecości i płci – wszystko w kontekście tego, jak odczuwają to osoby z niepełnosprawnością.
    Spektakl jest dynamiczny i spójny. Wyzwala ten rodzaj energii, jaką mamy na codzień skrytą przed światem, a nawet przed samymi sobą. Nie myśli się o jego bohaterach w kategorii ckliwego współczucia, raczej zażenowania, że wciąż i wciąż nie jest się tylu kwestii świadomym, że myśli się o fundamentalnych ludzkich potrzebach wybiórczo, pobieżnie i schematycznie.

    Usadowiłam się w pierwszym rzędzie i choć nienawykła do interakcji ochoczo przyjęłam zaproszenie, do końcowych wspólnych z aktorami pląsów na scenie w rytm włoskiego hitu z lat 80-tych. Totalnie moje klimaty, choć radość to nie jest coś co definiuje mnie na codzień. A tam właśnie tak się zdarzyło. Czy to jest wystarczające reko?

  • 19 marca 2022

    „Mieszkanie na Uranie” – alternatywa czy konieczność?

    Piszę ten tekst, kiedy czas stał się chybotliwy, kiedy Ukraina broni się 18 dzień przed putinowską agresją, po tym jak w 10 dniu wojny obejrzałam w Teatrze Nowym spektakl Michała Borczucha „Mieszkanie na Uranie”. Fakty te nie są bez znaczenia, bo ataki rakietowe na obiekty 25 km od polskiej granicy kładą się cieniem na wszystkich dotychczasowych tematach, które wydawały nam się, wydają zajmujące. Czy zatem postpornfarmakologiczne idee tyczące niebinarności, płynności płci, krytyki biopolityki reprezentowane w twórczości, esejach hiszpańskiego filozofa Paula B. Preciado zebrane w publikacji „Mieszkanie na Uranie” (po polsku ukażą się jesienią) będącej kanwą spektaklu – są istotne w obliczu realnego zagrożenia unicestwieniem?

    Bardzo mi przykro, że recenzowanie wydarzenia musi zaczynać się od takiego pytania, ale nie da się obejść takich kontekstów, a co gorsza – nie ma nawet dobrej odpowiedzi na to pytanie. Wyznaczanie sensów zawsze jest zajęciem karkołomnym. Ale jeśli ktoś miałby wątpliwości po co iść do Teatru Nowego na spektakl o problemach bliskich queerowym środowiskom skoro naszemu światu pali się pod dupą, to mogę podpowiedzieć, aby te wątpliwości porzucił.

    W obecnej „wrogiej kartografii”, jak określa okoliczności Natalia Sielewicz w przedmowie programu spektaklu, planeta Uran stanowi zachęcającą wizję utopijnego miejsca, w którym tworzy się mapa nowego człowieczeństwa. 

    Kwestie przedstawione w esejach Preciado, przełożone przez Borczucha na język sceny, trafiają nie tylko do środowisk związanych lub którym po sąsiedzku ze środowiskiem queer. Przenoszą się one szerzej na pojmowanie życia w opresji kanonu wykraczającego poza perspektywę płci.

    Tocząca się obecnie wojna jest przecież efektem ewidentnego przemocowego zrywu tradycyjnie pojmowanej męskości reprezentowanej przez cyborgiczną „męskość” architekta zbrodni wojennych w Ukrainie wobec reszty świata, który ma się tej wizji podporządkować. Czy przypadkiem (?) nie jest tak, że opór wobec tej reprezentacji męskości uosabia człowiek nie widzący problemu w identyfikowaniu jego osoby z show, w którym występuje na obcasach w pozach uznawanych za kuszące, w pozach, z którymi kojarzy nam się najwyżej diwa w stylu Beyonce a nie prezydent europejskiego kraju. Tak więc ikoną oporu wobec szarży agresywnej uzurpacji, autorytarności, zakłamania staje się człowiek – cis mężczyzna występujący na obcasach. Mnie nie wydaje się to przypadkiem. Ścieranie się gospodarczych, ekonomicznych i militarnych potęg, akcji, których staliśmy się zakładnikami to też cywilizacyjne starcie koncepcji definiowania męskości, reprezentacji płci i ról.

    Koncepcja mieszkania na Uranie nie wydaje się więc być taka nieatrakcyjna. Sam Uran jest co prawda wyabstrahowaną z zasięgu i najzimniejszą planetą Układu Słonecznego, ale już jego kulturowe konotacje nawiązujące do Uranosa są obietnicą teleportacji odbiorcy w miejsce mapujące nowe człowieczeństwo. Uranos  wziął się z Chaosu i Gai – Matki Ziemi, która zresztą była też potem jego żoną. Uranos dał początek wielu boskim celebrytom w tym Chronosowi i Zeusowi, także tytanom, furiom i cyklopom. Na skutek szeregu zdarzeń przestał tworzyć z Gaią jedność stąd – można by rzec – pewien wyłom między niebem – uosabianym przez Uranosa – a ziemią Gaią. Natalia Sielewicz w tekście o esejach Preciado pisze, że Uran może być postrzegany jako horyzont rewolucji, która dzieje się na naszych oczach. Uranizm to też pojęcie stworzone przez Karla Heinza Ulricha oznaczające określenie popędów trzeciej płci i przezwyciężenie binaryzmów płciowych. Dlaczego to jest ważne i warto, aby nie ograniczało się do dyskursu w queerowych enklawach – wydaje mi się wyłożyłam powyżej. Warto też dla lepszego rozeznania przywołać postawę filozofa Paula B. Preciado, którego manifest „Testoćpun” jest brawurowym, mocnym sprzeciwem wobec biopolityki, kontroli seksualności, płciowości, poddaniu tych ludzkich emanacji narzędziom władzy. Dla Preciado jest oczywiste, że binarny podział na kobiety i mężczyzn, kobiece -męskie jest fałszywym motywem pozwalającym białym heteroseksualnym decydentom trzymać władzę i sztywno wyznaczać wzorce ludzkich zachowań, jakie podtrzymywaniu tego porządku służą. Według Preciado nowe technologie, synteza hormonów płciowych przekształciły raz na zawsze rozumienie i praktykowanie cielesności i reprezentacje płci, dostarczając też narzędzi do tranzycji płci – obalają stary porządek bezpowrotnie i są awangardą płciowej rewolucji.

    Pozostawię dywagacje na temat pewnej niepewności idei, że płynność płciowa pojawiła się dopiero wraz farmakotechnologią. Sama mogę tylko rzec, że od dawna czułam, że proponowane przez system zarządzany przez konserwatywne państwa i kler sposoby reprezentacji płci wydawały mi się grubym niedomówieniem i celowym fałszowaniem wizji ludzkiej płciowości w imię interesów konkretnych grup społecznych, którym tego typu rewizje były i są nie na rękę.

    Dla mnie w esejach Preciado, tak samo w spektaklu Borczucha, istotna była kondycja człowieka jako istoty płynnej, z możliwością samokształtowania się, wychodzenia poza narzucony porządek i układania relacji swojego ciała wobec przestrzeni i innych ciał ludzkich, zwierzęcych od nowa.

    Jak rozegrał to na scenie Michał Borczuch?

    Podzielił spektakl na 2 części. W pierwszej stykamy się z lifestylową sytuacją wynajmowania mieszkania przez grupę trzech młodych osób (Bartosz Bielenia, Jaśmina Polak, Jan Sobolewski). Ich tożsamości płciowe są trudno definiowalne – niby męskie zachowania w kobiecych atrybucjach lub dziewczyńskie w męskich. Trudno wyczuć kto jest kim, a na pewno płynności te wprowadzają w konfuzję mieszczańską landlordkę. Ciekawe, czy to przypadek, że tę postać – kwintesencję nieco zdziecinniałej mieszczańskości gra Monika Niemczyk, przed laty wcielająca się w serialu A. Wajdy „Z biegiem lat, z biegiem dni” w Misię Chomińską – córkę konserwatywnej krakowskiej mieszczki i urzędnika bankowego, która zakochuje się w rewolucjoniście. Dawna Misia Chomińska stoi teraz na scenie i oczywiście jest tą mieszczanką, trzyma fason wobec młodzieży, której nie rozumie, strojna w dziewczęce sukienki i białe rękawiczki, robi zatroskane dziubki i drobi kroczki. A nowi lokatorzy są niczym trzej królowie, wysłannicy nowych relacji, nowych płciowych konstelacji. W tę część płynnie wpleciony został videoreportaż Anu Czerwińskiego, który dokumentował proces swojej tranzycji płci, problem z coming outem przed matką ( w tej roli także Monika Niemczyk) oraz trudności, jakich nastręczało porozumienie z rodziną odnośnie przygotowania jej do procesu w kwestii usankcjonowania prawnego zmiany płci. W polskim prawie obowiązuje tu bowiem konieczność złożenia pozwu przeciw rodzinie. Przyglądamy się więc, jak realnie radzi sobie z tematem polski patriarchat w osobie ojca rodziny (świetny Jacek Poniedziałek),  bracia Anu (różne stopnie rozumienia) i matka (nic nie rozumiejąca, ale gotowa dać wsparcie).

    Prócz kwestii płci pojawia się temat relacji ludzi ze światem zwierząt i przedmiotów. Wyraża się w haśle – porzuć męża – poślub konia, w totalnej dereifikacji zwierząt i uczynienia z nich person, zatarciem granicy między tym co „wartościowsze” ludzkie  a tym co rzekomo mniej znaczące – zwierzęce.

    Podobała mi się scena referowania relacji człowieka z przedmiotami, której bohaterem był Bartosz Gelner. Ta koncepcja w świecie, w którym wszystkiego mamy za dużo – także mocno uderza. Preciado zauważa jak zezwoliliśmy przedmiotom na panowanie nad sobą, na ich toksyczną władzę nad nami. Toksyczną, bo narzucającą i zniewalającą. Narzucające hierarchiczność stoły, centralizm kanap i foteli, wszystkie te układy wtłaczają ludzkie ciała w bierny układ ze zantropomorfizowanymi rzeczami, meblami, sprzętami.

    Druga część to motyw podróży do Madrytu, a celem jest poszukiwanie dawnej niani. Konwencja tej części jest mniej oniryczna, podpada pod konwencję znaną z filmów Almodavara. Marta Ojrzyńska w kolorowych spodniach, z wyglądem przypominającym Penelopę Cruz jedzie z przyjacielem (Jacek Poniedziałek) w podróż do Madrytu, aby zrobić feministyczny materiał o pracy kobiet – nianiek. Dużo tu celnych społecznych obserwacji jak choćby ta, że kobieta użyczająca swojego ciała do odkarmienia cudzych dzieci jest społecznie konsekrowana, a kobieta użyczającego ciała dla seksualnych przyjemności za pieniądze jest kryminalizowania. Okazało się bowiem, że dawna niania zamieniła tę pracę na sex working. Dyskurs na temat społecznych ról kobiet, ich percepcji w narodowych narracjach zachodnich kultur jest tu ukazany w sposób niemal komediowy, co podbija siłę rażenia. Bo to naprawdę oczyszczające móc oswoić sprzeciw uwalniającym chichotem.

    Nie sposób zresztą nie wspomnieć, że cały spektakl pozbawiony jest nieznośnego patosu i koturnowości. W każdej niemal scenie widać odcinanie się od dosłowności, od traktowania pokazu jako trybuny do mówienia widzom jak mają żyć. Sceny pozostawiają widzom duży margines interpretacji, co nie oznacza, że nie zostaje zasiane ziarno rewolucji. Rewolucji, która nadchodzi i wieszczy, że patriarchat i binarność jebną, że to tylko kwestia chwili.

  • 24 lutego 2022

    Mówić głośno, o czym się nie mówi – „Kobieta i życie” w teatrze WARSawy

    To był taki nic nie znaczący poniedziałek kolejnej brudnej zimy – nie zimy w Warszawie. Ciemno o 15:00 i zero ekscytacji. Nie lubię chodzić na wydarzenia w poniedziałki. Zakładam, że poniedziałki nie są po to, żeby się nimi emocjonować. A jednak tak wyszło, że poszłam. W zimnym foyer teatru Ateneum czekałam na spektakl kupiwszy uprzednio kieliszek białego wina, chociaż nie wiem czy to ma znaczenie, ale raczej nie. Po mającym rozegrać się za chwilę spektaklu niczego się nie spodziewałam, bo uwielbiam luksus niespodziewania się. Pielęgnuję w sobie tę myśl i wchodzę na widownię.

    To nie był spektakl grupy z Ateneum, tylko użyczona w budynku scena dla offowego teatru WARSawy prowadzonego przez Adama Sajnuka. Teatr WARsawy nazywa siebie „Rynkiem Nowego Myślenia”, deklaruje otwartość na dyskusje, wymianę poglądów, niezależność myślową, poszukiwania społecznych tożsamości. Zakłada też wsparcie reprezentacji młodych absolwentek aktorstwa na swojej scenie, co uważam, jest z góry skazane na słuszność. Mam obejrzeć tym razem spektakl wyreżyserowany przez Jerzego Jana Połońskiego, do którego tekst napisała poznańska dramaturżka Malina Prześluga.

    „Kobieta i życie”, taki ma tytuł i myślę wtedy, że jest banalny. Przywołuje mi wspomnienie poczytnego za czasów mojego dzieciństwa tygodnika – wtedy społeczno – kulturalnego, dziś poradnikowego i o życiu gwiazd. I nawet nie wiem czy ktoś ma jeszcze świadomość, że taki tytuł istnieje na rynku i nie wiem też czy to skojarzenie ma jakieś znaczenie. Może tylko takie, jak potransformacyjne kapitalizacja kultury spłyciła przekaz „kobiety i życia” sprowadzając je do domowych porad i plotek. 

    Tytuł nie pociąga mnie też, bo wolałabym coś mniej oczywistego, mniej jednoznacznego, nie że ciągle o kobietach, bo przecież o tym, że mają ciężko wiem przecież WSZYSTKO. 

    A teraz jest właśnie ciekawy czas tożsamościowych weryfikacji, poszukiwań odpowiedzi na pytanie kim jest obecnie kobieta, jakie jest jej miejsce, kim była, kim być miała, jakimi obłożono ją oczekiwaniami i jak weryfikuje je czas. Paradoks polega na coraz większej eskalacji emancypacyjnych aktów w przypadku kobiet, i nie mam na myśli prostego wyzwolenia się z zasady 3 K (Kinder, Küche, Kirche) i możliwościach swobodnego decydowania o tym co zaważy na wartości ich losu, przy jednoczesnym zacieśnianiu się pętli systemowych ograniczeń odnośnie praw kobiet do samostanowienia o swoim ciele. Kwestie kulturowych kodów płciowych, rewizje rzekomych kompetencji przynależnych płci to już fakty, a mimo to przy takim poszerzeniu pół redefinicji skostniałych teorii płci, podejścia do ciał odbywa się brutalne likwidowanie możności decyzji o tym, jak to ciało ma wyglądać i czemu służyć. Ciało pozostaje wciąż znakiem reprodukcyjnego celu, aktu podlegającego ścisłej kontroli systemu i państwa. Jednak – ujmując w skrócie – wszystko się zmienia a mimo pozostaje tak samo.

    W protest przeciwko temu systemowi zawłaszczania ciał osob kodowanych kulturowo i biologicznie jako kobiety wchodzi dużo aktów twórczych. Wystarczy choćby przypomnieć “Cząstki kobiety” Kornela Mundruczo z TR, w których każda bohaterka przemyca jakieś smutne fragmenty swojej biografii, na ogół palące i wstydliwe. Strata dziecka, prawo do przeżywania śmierci na swój sposób, metody wychowawcze, relacje matka-córka -siostra, te wszystkie mocno realistyczne obrazy trudnych rodzinnych i systemowych uwikłań nasuwające jedno pytanie – dlaczego bycie kobietą jest tak przygnębiająco duszne i ciężkie.

    Tak więc wiem, jestem świadoma, widziałam, doznałam, czego jeszcze mogę się dowiedzieć o życiu kobiety?

    Ale jak często bywa w takich sytuacjach i brawurowo postawionych sprawach – znowu się mylę. I nie chodzi tu o tę całą nadbudowę, ale o to, co na ogół chowa się w szafie i o szeroko pojętą rewizję samoświadomości. A piszę o tym, bo to własnie umożliwił mi spekatkl Połońskiego i Prześlugi.

    Ogromna w tym zasługa tekstu, rozpisanej na 4 aktorki quasi ballady z rymami częstochowskimi i piosenkami obrazującymi kolejne etapy życia jednej bohaterki – od jej wczesnego dzieciństwa, dorastania w małomiasteczkowej, przeciętnej rodzinie, dojrzewania poprzez czasy nauki, kariery w dużym mieście, małżeństwa, macierzyństwa, rozwodu aż do wyjścia na ulice w ramach protestu przeciwko aborcyjnym restrykcjom rządowym.

    Zdawałoby się, że cliché , banał, #aletojużbyło, jednak tekst poznańskiej dramaturżki poprzez stylizowaną naiwnośc językową, rym, powtarzalność zyskał siłę rażenia, która mnie zaskoczyła. Już pomijam fakt, że długo potem myśli układają się człowiekowi wierszem:)

    Siedzę na widowni w pierwszym rzędzie i ulegam melo-deklamacyjnemu transowi scen z życia przeplatających się między 4 aktorki. Kamilla Baar i 3 młode absolwentki aktorstwa: Pola Dębkowska, Klaudia Janas, Jowita Kropiewnicka.  Żadna z nich nie przypisana na stałe do jakiejś figury głównej bohaterki, matki, ojca, kolegi ze szkoły czy męża. Dialogi, monologi przepływają przez nie niepostrzeżenie, w ich postaciach widać całe panopticum rodzinnych dramatów, emocji ciasnych pokoi z boazerią, kuchni z ceratami na stole, szyderstw ojca i kolegów ze szkoły, utyskiwań matki, toksycznych uwag męża w nowoczesnym apartamentowcu na kredyt. W tej pozornie naiwno-kabaretowej formie upostaciawia się dramat dzieciństwa i dorastania dziewczynek w Polsce lat 80 tych, ich losu jako dorosłych kobiet, dopełniania się schematów, w których każda przeciętna kobieta funkcjonuje i których odium nosi praktycznie całe życie. Dramat, w którym chodzi tylko o to, aby ona była grzeczna, żeby była cicho, żeby nie sprawiała problemu, żeby nie płakała, nie awanturowała się, nie za dużo chciała.

    To jest też dramat o ciele. Właściwie  ono jest też głównym bohaterem. Od początku podlegające rozmaitym ocenom, opresjom, cudzym pomysłom jak powinno wyglądać i jak się sprawować i do kogo należeć.

    Wszystko to już widziałam, słyszałam, wiem, że życie nie głaszcze i w zasadzie dla kobiet bywa średnio przyjazne, na pewno było, bo tak to zapamiętałam z własnego dzieciństwa, chociaż nie pochylałam się nigdy nad tym zanadto, bo wydawało mi się, że TAKIE WŁAŚNIE JEST ŻYCIE. Mocno średnio fajne. Ze świadomością, że średnio to skala sporo na wyrost. A jednak  mimo to, że wszystko juz wiem, kiedy spektakl dobiega końca, dokonuję niemiłego spostrzeżenia, że zaskakuje mnie moje własne wzruszenie, afekt i niepożądane w publicznych okolicznościach łzy. Konsternuje mnie to, bo poważni ludzie, którzy na wszystko mają definicję nie ulegają wzruszeniom. Umysł podsuwa więc szybko podejrzenia. Czy może to po prostu sceniczna terapia, drama mająca przywołać rodzaj oczyszczenia. Pytania, jak reagowałaby moja córka, moje przyjaciółki, czy tak samo, czy inaczej. Czy poruszenie było efektem odnalezienia podobieństw do moich własnych historii czy też tego, że spektakl był taki dobry? 

    Trudno mi to jest rozdzielić. Efekt został wywołany tymi konkretnymi historiami, w taki sposób opowiedzianymi, tymi głosami, ciałami i ekspresjami tych konkretnych aktorek, z których każda była absolutnie inna, wyrazista, spektakularna. I według mnie nie był to łatwy materiał do zagrania. W mojej ocenie 2 godziny nieustannej, rytmicznej, naprzemiennej deklamacji, nieuchwytnego przeistaczania się z postaci w postać, bez przerw – zgubienie jednego słowa sprułoby pracowicie nanizany łańcuch sensu. To ogromna presja. Młode aktorki pozostawiły mnie pod wrażeniem pasji, talentów, braku nieznośnych manier, wiarygodności, zerowej emfazy, która na ogół w teatrach mnie drażni. Tak więc pomimo moich osobistych powodów do poruszeń, całość tego przedsięwzięcia miała szansę wywołać takie efekty poprzez sposób, w jaki została skomponowana i zagrana. Niby dziecinna piosenka, rzewna ballada a jednak mocny głos wkurwu i sprzeciwu wobec tego jak kultura, system traktują ciała zakodowane jako kobiece, sprzeciwu wobec presji, oceniania, uciszania, przycinania, formowania.

    Dalsza część tego poniedziałku okazała się mieć kolejne niespodziewane następstwa, kiedy to niezwyczajnie, bo w poniedziałek poszłam do Pawilonów na Nowym Świecie uczcić udany wieczór, a tam, w czasie kiedy prowadziłam rozmowę do baru weszły 4 osoby kodowane jako męskie i które z tego powodu tylko uznały, że ich rozmowa jest lepsza niż moja, a na pewno powinna być bardziej słyszalna. I jak ja wtedy zareagowałam – to jest już początek zupełnie nowej, przynajmniej dla mnie, historii.

  • 23 października 2021

    Rodzina jako źródło opresji – „L’etang” Giselle Vienne w Nowym Teatrze

    Miesiąc temu świetny „Habitat” Doris Uhlich w Nowym Teatrze w ramach Festiwalu Nowa Europa. Inne spojrzenie, a teraz „L’etang” (“Staw”) francusko – austriackiej reżyserki Giselle Vienne pokazywany pierwotnie w Theatre Nationale de Bretagne. Spektakl zrealizowany na podstawie młodzieńczej powieści niezwykłego szwajcarskiego pisarza Roberta Walsera, o którym świat przypomniał sobie – i bardzo słusznie – długo po jego śmierci. Pisarz zresztą sprawy nie ułatwiał. Miał na przykład zwyczaj pisania tylko ołówkiem na skrawkach przypadkowo znalezionych papierów, coraz drobniejszymi literami. Deszyfrowanie tych zapisków to z pewnością integralny element walserowskiego przekazu. „Staw” natomiast jest młodzieńczą powieścią Walsera, którą napisał dla swojej siostry Fanny. Opublikowała ona ją dopiero tuż przed swoją śmiercią w 1972 r. Zawiera wątki autobiograficzne. Jest to historia dorastającego chłopca, pozornie zwyczajnego, jedzącego żelki, kłócącego się z siostrą, mającego poczucie humoru, który jednak jest nieszczęśliwy z powodu odrzucenia przez matkę, przemocowego ojca, zazdrość o rodzeństwo. Z tego to powodu pozoruje samobójstwo, utopienie się w stawie, aby ściągnąć na siebie uwagę skupionych na sobie członków rodziny. W centrum uwagi pozostaje napięcie rodzinne, pełne przemocy, odrzucenia, niechęci, przemilczenia oraz życie w tzw porządku i „według zasad”. Postaci zdają się grzęznąc w klaustrofobicznej dusznej atmosferze „reguł”. Klimat ten oddaje minimalistyczna scenografia, białe wysokie ściany przypominające pokój w szpitalu psychiatrycznym albo izolatkę. Biel pomieszczenia kłuje w oczy, czasem zaskakuje nieprzyjemnie neonowymi barwami świateł korelującymi z emocjami postaci na scenie. Walser lubił naruszać porządek linearności narracji. Czasem, czytając „Zbója” trudno uchwycić od razu kto mówi czyim głosem. Tu dialogi kilku postaci też nachodzą na siebie i są rozpisane na 2 osoby. Adèle Haenel mówi głosami dzieci: Fritza, jego siostry Clary, braci, kolegi, w niepokojącej zaś zmysłowości głosy rodziców niesie Ruth Vega Fernandez. Niezwykła precyzja i kunszt Adèle  Haenel pozwalają widzowi szybko złapać te nitki dialogowych współzależności. Każdy najdrobniejszy gest, dźwięk, jaki wydaje – jest tak starannie dopracowany i wyartykułowany, że nie ma się wątpliwości, gdzie przyłożyć ucho. Czemu służą te pozorne komplikacje, zawiłości scenicznych poziomów i narracyjne zmiany planów? Kwestia tego, że rodziny są źródłem różnorakich opresji, nierzadko przemocy i odrzucenia – to stara jak świat prawda. Wszystkie Antygony, Edypowie to są faktory naszego ludzkiego DNA. Powiedzieć cokolwiek odkrywczego na ten temat jest w sumie niezwykle trudno. Pozostają więc poszukiwania formy, która uderzy w nas tak, aby chciało nam się podjąć trud rewizji naszych osobistych odczuć. Strategie inscenizacyjne proponowane przez Giselle Vienne badają modele rodzinnych układów i norm poprzez wybicie postrzegania „realności” na inne poziomy. Miesza się to, co sztuczne i umowne z tym, co „realne”, to, co się myśli, z tym co się mówi i robi. Spektakl jest mroczny, klimatyczny. Vienne pogłębia tę estetykę o grę z pogranicza brzuchomóstwa, nagłaśnia szepty i krzyki, mikroszumy ciał. Wszystko jest tu precyzyjne, znaczące, nieprzypadkowe, dziwaczne i intrygujące. Atmosfera przyprawia o mdłości, czujemy się jak na bagnie i mamy w pamięci zapachowy performance Agnieszki Brzeżańskiegj „Chaszcze” tuż przed spektaklem i ten charakterystyczny zapach starych piwnic, piołunu, butwiejących zbiorników wodnych. Postaci poruszają się wolno, jak owady, które wpadły do jakiejś smolistej substancji, jakby były zaklęte w grząskość bagien ludzkich, rodzinnych relacji. Czasem przybierają spotworniałe pozy, wydobywają z siebie odgłosy jak w Egzorcyście. Jakbyśmy wszyscy musieli wypędzać z siebie demona rodzinnych relacji, które nieustannie zakażąją nasze umysły toksyną. Fritz, który upozorował samobójstwo, mówi do siostry; „Rodziny się nie wybiera, ale można wybrać sposób, w jaki się jej pozbyć.”<To prawda.
  • 20 września 2021

    Habitat. Poetyka ciał.

    To  jest taki znany mechanizm, że kiedy o czymś intensywnie się rozmyśla, świat podsuwa te obrazy. Z tysięcy innych, podsuwa pod nos właśnie te. Mam tak ostatnio z ciałem. Mocno absorbuje mnie kilka ważnych wątków odnośnie ciała w kontekście płci biologicznej, kulturowej, w kontekście wyglądu, normatywności, ubioru jako kodu, ocenności, przyporządkowania.

    Habitat. Doris Uhlich – Nowy Teatr

    Niezaplanowanie, rzutem, jak to mówią, na taśmę znalazłam się w piątek w Teatrze Nowym na performansie Ewy Partum Zapach Kobiety a potem wciągnięto mnie na  gościnny spektakl austriackiej artystki Doris Uhlich „Habitat” w ramach Festiwalu Nowa Europa. Inne spojrzenia. To, co zobaczyłam było najsilniejszą konfrontacją tego, co naprawdę siedzi w mojej głowie na temat cielesności, jaka mi się dotąd przydarzyła. W „Habitat” widzimy na scenie kilkanaście osób, kobiety, mężczyźni, w różnym wieku, o bardzo różnych sylwetkach. Wszyscy są nadzy. Pierwszy raz zetknęłam się z taką mocą z emanacją nagości obcych ludzi. Ludzie i ich ciała siedziały, przyjmowały pozycje leżące, klęczące, wibrowały, drżały, biegały, wpadały na siebie, wyglądały jakby chciały dokądś się wyrwać, ale coś niewidzialnego trzymało je w miejscu, pociły się, oddychały, ruszały nogami, rękami, głowami, w ciszy lub w rytm transowowej muzyki techno.

    Doris Uhlich – Habitat

    Te widoki generowały w mojej głowie tysiące myśli. Stałam tam wobec tych ludzi ja ubrana, ale naga. Moje myśli jakie miałam, nie pozostawiły mi złudzeń na własny temat. Moje erudycyjne nadbudowy na temat ciał innych i własnego to jedno. To efekt wielu lektur, rozmów, przemyśleń, obserwacji i spostrzeżeń. To efekt jakichś moich ewolucji w światopoglądzie. A drugie to nawykowe, wyuczone przez lata życia w wychowaniu i systemie myślenie pełne opresywnych ocen, bardzo typowych w stylu „ale ma wielki ten brzuch, ale ma małego penisa, ale wielką mosznę, ale grube uda, ale nieproporcjonalną sylwetkę, ale mały biust, ale duży biust, ale cellulit, ale dużo znamion” i tak dalej. Widok tych ciał w większości budził moją odrazę. Ale z czasem, kiedy przyglądałam się ich palcom, ich kościom, pośladkom, sromom, odbytom, ramionom, nogom, plecom ta odraza kruszała. Ruch ciał tych ludzi nakierowywał uwagę na ich funkcjonowanie, na możliwości jakie daje ciało – zmierzania w prawo lub w lewo, kładzenia się na plecach lub boku, możliwości oddychania, pocenia się, biegnięcia, spoczynku. Po czasie przestały być dla mnie kategorią estetyczną. Zaczęły być dla mnie jedynymi narzędziami, jakie posiadali ci ludzie, aby iść, biec, oddychać, ruszać się, żyć.

    Nie znajduję prawdy w powiedzeniu, że wszystkie kobiety są piękne, czy wszyscy ludzie są piękni. Nawet nie dlatego, że pętają mnie te okowy kulturowych normatywności, bo jak wiemy, jest to bull shit. Po prostu nie jest to dla mnie zagadnienie czy ktoś jest piękny czy nie. a przynajmniej nie chcę, aby było. Każdy jest jaki jest w stanie być i jeśli jego ciało funkcjonuje na jakichś płaszczyznach – to jest wystarczająco odpowiedni. Tak mówi mi moja nadbudowa. Tą myślą zaszczepiam się ostatnio again and again przeciw truciźnie wymogów systemu wtłaczającego nas w jakieś fit i beauty abstrakcje, aby móc zarabiać żerując na naszych lękach o to, czy wyglądamy wystarczająco dobrze, aby ten wygląd legitymizował nasze bycie w świecie.

    Odebrałam spektakl  Doris Uhlich jako moment mojej dużej prywatnej epifanii. Jej performance koncentrują się na weryfikacji standardowej percepcji obrazu ciała, poszukują wspólnotowości tych ciał, dzielą się energią i moje własne ciało i myśli wspaniale z tym rezonowały.

    Adelina Cimochowicz, Alka Nauman – “Za tobą moja zimna ciotko”

    Zaraz drugiego dnia poszłam na spektakl do Komuny Warszawa „Za tobą moja zimna ciotko” przygotowany przez Adelinę Cimochowicz i Alkę Nauman. Temat ciał wciąż był na scenie. Całość performansu skupiała się na identyfikacji z ciałami performerek, które uwięzione były w nylonie jak w symbolu naszej własnej skóry. Punktem odniesienia dla ciał była wielka kurtyna ze starych skrawków materiału, jak wielka granica, mur oddzielający coś co jest na zewnątrz od tego, co jest niby wewnątrz. Za kurtyną działy się SPRAWY: bulgotanie, ciamkanie, całowanie, plucie, prychanie, całe to misterium działania żywych organizmów plus chęć sforsowania tej granicy, ujarzmienia jej, zlikwidowania tak, aby pokazać, że w istocie ta granica nie istnieje. Cali jesteśmy spektaklem bulgotania, trawienia, ciamkania, gazów, przepływów, rodzenia się i umierania tkanek.

    Koncepcja tego przedstawienia zrodziła się z praktyki pary psychoterapeutów zza niegdysiejszej żelaznej kurtyny tj. z Czechosłowacji -małżeństwa Knoblochów. Według nich żyjemy „w paradygmacie fałszywej dychotomii zakładającej istnienie podziału na doświadczenie wewnętrzne i to co inne, na zewnątrz. Wg nich granice naszej skóry nie są granicami naszego ciała.

    Adelina Cimochowicz, Alka Nauman – “Za tobą moja zimna ciotko” Komuna Warszawa

    Wracamy tu do kwestii rozmyślań nad narzucanymi przez system wizjami ludzkiej cielesności, kiedy to system  – religie, rynek, systemy prawne, kulturowe dyktują co jest wstydliwe, co piękne, co obrzydliwe, co wolno a czego nie odnośnie naszej ekspresji. Diagnozy, etykiety, powinności. W to są ubrane nasze skóry, mięśnie, tkanki i kości.

    “Łabędzi śpiew” Todd Stephens, Festiwal Filmów LGBT

    W ten sam weekend przyszedł kolejny obraz będący idealnym podsumowaniem rozmyślań o cielesności. Tym razem mowa o kolejnym wypieranym aspekcie naszych ciał, tym mianowicie, że są one podatne na entropię i mają określony czas funkcjonowania w tej przestrzeni. To jest też kolejny aspekt, który system wypiera z narracji traktując kres ciał, śmierć jako efekt jakichś zaburzeń, które przytrafiają się jakimś innym, nie nam i tym czy temu co jest nam bliskie. I tak oto na otwarciu Festiwalu Filmów LGBT zobaczyłam  „Łabędzi śpiew” Todda Stephensa z Udo Kierem.

    Udo Kier w “Łabędzi śpiew”

    Bohater mieszka w jakimś prowincjonalnym miasteczku w Utah, dokańcza swoją historię w domu opieki paląc po kryjomu niemodne papierosy, gdy ze świata żywych przychodzi propozycja, aby bohater- dawny fancy fryzjer uczesał swoją dawna klientkę do pochówku. bo to zmarła, a miała życzenie, by wyglądać pięknie w trumnie. Bohater ucieka więc z domu opieki, bez pieniędzy próbuje zdobyć środki na realizację życzenia zmarłej, a przy okazji odbywa podróż w przeszłość swojego życia, utraty partnera, majątku, przyjaciół itd. Ani razu nie traci jednak podczas tej wyprawy animuszu. Odzyskuje poczucie swojego bycia tym kim jest, przywdziewa różowy kapelusz ciotki Erny i szuka w tym zapyziałym mieście śladów tego, co minęło żegnając się z tym wszystkim czesząc klientkę na godną queerową ikonę i upijając się na ławce butelką kradzionej whisky. Film pokazuje jak system odziera starych ludzi z ich tożsamości, odbiera im ich ciała i godność, redukuje do roli zidiociałych, infantylnych starych dzieci. To jest moim zdaniem ostatni cios jaki kultura wbija w nasze ludzkie ciała.

    Nie dajmy się temu.

  • 17 września 2020

    Zarządzanie emocjami, czyli dyplomowa “Mewa” w Teatrze Studyjnym

    Spektakl dyplomowy studentów Wydziału Aktorskiego Szkoły Filmowej w Łodzi, rocznik 1997.

    Po niemalże 30 latach jestem ponownie w łódzkim Teatrze Studyjnym, żeby obejrzeć dyplom tych, co za chwilę będą kończyć tę szkołę i którzy będą chcieli zarządzać naszymi emocjami ze scen czy z planów filmowych, czego zresztą im serdecznie życzę.
    Jestem o 30 lat starsza niż wtedy, gdy na takie wydarzenie poszłam pierwszy raz, a dreszczyk emocji zupełnie ten sam, ciekawość i pytanie, czy im się uda, czy nie są żenująco do bani.
    Nie byli.

    To są takie moje prywatne momenty epifanii, że jeszcze nie wszystko w tych czasach zeszło na psy, że bywa i może być pięknie, niegłupio, inspirująco, że coś jeszcze się dzieje, komuś się chce i ktoś jeszcze potrafi.

    Tym razem za grupę pięknych, młodych ludzi wziął się reżyser Grzegorz Wiśniewski i wrzucił ich w narrację jednego z najlepszych scenarzystów wszech czasów – Antona Czechowa, ale w dramat jeden z brutalniejszych w dorobku pisarza a mianowicie w „Mewę”.

    Czas najwyższy na wtręty.

    Czechow to ważna figura w moim świadomym życiu. Czytany i za młodu i teraz. Wracam do niego, kiedy czuję, że współczesna rozedrgana, fragmentaryczna i niechlujna narracja robi mi z mózgu kisiel. Jego złożone, spokojne i lapidarne zdania porządkują mi myśli, znowu wszystko idzie jeden za drugim. Jego obserwacje świata każą przestać mi myśleć, że zło przynależy tylko do czasu teraźniejszego. Bo otóż zawsze było i tak samo upostaciowione. Lubimy myśleć, że nasze historie są wyjątkowe, podczas gdy niekoniecznie. Cały arsenał przeżyć, reakcji i emocji wciąż pozostaje bez zmian, a Czechow jak mało kto potrafił je nam skatalogować i uświadomić.

    Zatem już na starcie plus – wybór kanwy.

    Druga rzecz do przebrnięcia – moje obawy, że będzie nużąco, bo w teatrze często dopada mnie myśl, dociera do mnie świadomość, że aktorzy to po prostu ludzie chodzący do pracy. Takie poczucie nie opuszczało mnie podczas paru moich prób oswojenia teatru komercyjnego. Doceniam wychodzenie do ludzi z prostymi sztukami i prostymi przekazami, ale nie umiem identyfikować się z czymkolwiek, jeśli widzę, że całość jest zbudowana pod odegranie, a następnie szybkie wyjście i pójście na piwo. Drażnią mnie wtedy teatralne szepty i teatralne, wystudiowane pełne emfazy gesty na scenie. Ale dość rzadko spektakle bywają przeżyciem katarktycznym, w którym aktorów widzi się jako figury swojego losu, swoich emocji i przeżyć. Aby tak się stało, musi w jednym czasie i przestrzeni zgrać się kilka rzeczy, musi być misterium środków, które ewokują w widzu chowane głęboko emocje, które wywlekają na światło nasze własne małości czy porażki.

    Sposoby przenoszenia widza  w ten wymiar są różne.

    Według mnie najbardziej nośne są: przenikanie się przestrzeni czasowych i scenograficznych, mocna, osadzająca, acz oszczędna, symbolika, zredukowana do minimum scenografia jako swoisty cudzysłów do szybkiej  identyfikacji i fokus na postaci, które mają mocno rezonować nasze własne emocje w sposób przerysowany, ale nie karykaturalny, a w efekcie śmieszny, ma to wleźć między nasze oczy i dosięgać den naszych emocjonalnych szaf.

    To wszystko znalazłam w spektaklu, jaki zgotował na dyplom Wiśniewski.

    Widać było w ciągu 3 godzin konkretną robotę nad każdym elementem – ruchem aktorów w przestrzeni, jej aranżacji i współgrania ze światłem. Nie było żadnej przypadkowości, dziur czy fastrygi. Całość składała się w dobrze naoliwiony mechanizm, w którym ludzkie tryby zmagały się ze swoim przeznaczeniem chcąc go na wszelkie sposoby przechytrzyć.

    W minimalistycznej przestrzeni kilku rekwizytów obserwowaliśmy niby świat rosyjskiej prowincji, na którą zjechało się artystyczne towarzystwo, ale równie dobrze mogliśmy w tym ujrzeć swój współczesny plan gry i prywatnych dramatów. Zasługa w tym młodych aktorów, którzy własne, świeże  doświadczenia potrafili  przerobić na uniwersalne i bliskie każdemu obrazy samotności, niespełnienia, wyobcowania i goryczy.

    kto tu rządzi

    To co mnie podobało się osobiście bardzo to fakt, że światem tym rządziły kobiety. Każda uwikłana w osobisty dramat niespełnień, ale precyzją własnych pragnień i wyostrzoną świadomością możliwości i ograniczeń spychająca na margines postaci męskie, które stanowiły tu tło dla emocjonalności kobiet. Wyrazista mocna postać Niny młodej, urokliwej prowincjuszki marzącej o karierze w wielkim świecie (świetna Justyna Litwic), gwiazdorska Arkadina, w którą wciela się Marta Stalmierska, moim zdaniem niekiedy z przebłyskami zadatków na gwiazdę – jak jej bohaterka, rozczarowana życiem na prowincji Masza (Klaudia Janas) uwikłana w trudne układy z rodzicami, chcąca zostać muzą artysty, a nie skazaną na nudne życie żoną biednego prowincjonalnego nauczyciela i w końcu matka Maszy (Karolina Kostoń) czująca, że życie umyka jej zastraszająco szybko, więc chwytająca się namiastek odczucia, że żyje.

    Wokół nich mężczyźni – zakompleksieni, nieusatysfkacjonowani, albo gnuśniejący jak doktor Dorn ( Daniel Stanko) albo walczący o uwagę i splendor w sposób naiwny i histeryczny jak syn artystki Arkadiny – Konstanty (Jakub Sierenberg)

    Nina (Justyna Litwic), Dorn (Daniel Stanko)

    Arkadina (Marta Stalmierska) i Masza (Klaudia Janas)

    Clou wszystkich układów między bohaterami było jedno – każdy kochał kogoś, kto akurat kochał kogo innego. Nikomu nic w tej miłosnej ruletce się nie zgadzało, co przynieść mogło tylko dramat niespełnienia potęgujący odczucie egzystencjalnej samotności nawet wśród ludzi.

    Chociaż dramat Czechowa wiele mówi też o kondycji artystów pielęgnujących swoje ego w blichtrze, doznających dyskomfortu ciągłego imperatywu bycia on top (tu pisarz Trigorin – Michał Darewski), ale w tym spektaklu akcent jest przesunięty moim zdaniem mocno na odbiór samej kondycji ludzkiej jako predestynowanej do samotnego zmagania się z tym, co nas rozczarowuje.

    czy jest nadzieja?

    Ja sama bardzo odczułam te dramaty, niemniej dotarło do mnie osobiste wrażenie, że jestem niejako odcięta od emocji generujących to uniwersalne poczucie zagubienia dotyczące kochania innych ludzi i bycia w tym jedynie rozczarowanym. I dla mnie osobiście to było główne spostrzeżenie, że nie czuję tego co te postaci, że zbudowałam w sobie rodzaj pogodzenia się z tym, że ludzie mówią jedno, robią drugie i tak jak ja zmieniam zdanie, tak samo zmieniać mogą je inni, a ci których pragniemy wcale nie muszą pragnąć nas. To jest już dla mnie oczywiste. Ale z wielu powodów dla mnóstwa ludzi te mechanizmy nadal pozostają w sferze niezgody na ten stan rzeczy i wiecznej walki i doznanie spełnienia za pośrednictwem innego człowieka. Czy to w ogóle jest możliwe? Według mnie Czechow nie miał co do tego złudzeń.

    Podsumowując: gorzki dramat Czechowa wybrzmiał na tej studyjnej scenie mocno i prawdziwie. Byłam urzeczona współczesną aranżacją tych ludzkich dramatów oplecioną songami Iggy Popa czy Bjork czy Amy Winehouse i tym jak młode aktorki wykonywały te utwory. Byłam pod wrażeniem formy, w jaką wszyscy ubrali ten spektakl, jak się starali i jak dużo mieli do opowiedzenia swoją grą. Wzruszyło mnie to.

    Pomyślałam sobie, że nie wszystko jeszcze stracone. 

    Może.

  • 17 marca 2019

    „Inni ludzie” w TR Warszawa, czyli sprawnie zagrany videoklip

    Osobiście nie przepadam za teatrem. Drażnią mnie sceniczne szepty, konwencje i naprawdę niezwykle rzadko zdarza się moim zdaniem w teatrach współczesnych inscenizacja, która tworzy jakąś wartość dodaną do utworu, który jest tej inscenizacji kanwą. Nowe przestrzenie powstałe z kompilacji nieoczywistych dzieł potrafi robić Warlikowski, ale nie będę się o tym rozpisywać, bo moje wielkie uznanie dla jego twórczości jest ogólnie znane, jak histeryczna miłość do kotów.

    Mam też sceptyczny stosunek do adaptacji scenicznych powstałych na bazie utworów dla mnie tyleż kultowych, co według mnie nieprzekładalnych na język teatru przez duże T. Nie dlatego oczywiście, że dla mnie są kultowe, ale dlatego, że zawierają takie armaty, haubice, katiusze (rodzaj wyrzutni rakietowych przyp.aut. hehe) ładunków emocji, prawdy o ludzkiej kondycji, że jeśli nie są specjalnie skonstruowane pod teatr, to są po prostu nieprzekładalne ze względów czysto technicznych, ogarnąć się tego zmasowanego ataku geniuszu na scenie po prostu nie da. Dlatego nie poszłam na inscenizację „Mojej walki”, i ponoć słusznie. I nie zamierzałam iść na inscenizację „Innych ludzi” do TR Warszawa, bo poemat Masłowskiej, którą poważam na równi z Warlikowskim i kotami, jest według mnie genialną diagnozą życia w obecnej Polsce, napisaną tak, że każde słowo, które tam pada, znane przecież z naszych własnych codziennych werbalnych aktywności, dźga prosto w mózg uśpiony omamami o tym, że jest super. Tak, że trochę nam się chce śmiać a potem niczym w Rewizorze rozglądamy się na boki i nagle się okazuje, że śmiejemy się z samych siebie, choć wcale byśmy nie chcieli, bo przecież jesteśmy świetni i tacy zaradni i ogólnie w porzo. Ale o tym też pisałam bardzo kwieciście i zażarcie w tekście o “Innych ludziach“, więc nie będę się powtarzać. Na ten wyczekiwany przez publisię spektakl do TR jednak poszłam, ponieważ miła osoba sprawiła mi cudną niespodziankę kupując mnie, osobie znanej z fanowania twórczości Masłowskiej, bilet na prapremierę w pierwszym rzędzie na samym środku. Bardzo się ucieszyłam i rada w tym rzędzie się umościłam. Miłej osobie spektakl się nie spodobał, reszta towarzystwa uczucia miała mieszane i ja tak samo.

    Wszystko, jak wiadomo zależy od oczekiwań.

    Jak już idę do teatru oczekuję, jak wiadomo, katharsis. Mam ambicje wyjść w coś bogatsza albo na jakimś mocnym speedzie uduchowienia. Jak po „Francuzach”, że wow, kiedy to zwyczajny wątek przemijania wwierca się we mnie tak, że aż mnie to boli, acz nie martwi. Jakoś tak przeczuwałam, że Jarzyna nie zrobi z „Innych ludzi” artystycznego, duchowego, katarktycznego seansu. I co więcej. Nie można się nawet tego czepić, bo w wywiadzie dla Wyborczej sam stwierdził, że przygotowując hip hopowy poemat Masłowskiej na scenę nie mieli sytuacji artystycznych oparów, metafizycznych dotknięć, bo ważniejszy był dla niego „temat samorozpoznania niż kreacja artystyczna”. Nie wyjaśnił niestety co znaczy dla niego to „samorozpoznanie”? Że widz odnajdzie siebie w tych postaciach? To jest w sumie oczywiste, ale aby odnaleźć się w Kamilu i jego prekaryjności i sytuacji przegrywa, Iwonie i jej budzącej litość pretensjonalności damy z Wilanowa, aspiracyjności zaocznych studentek pracujących w Rossmanach, zrzędliwych matek podcinających dzieciom skrzydła – nie trzeba udawać się do teatru, wystarczy ten poemat przeczytać.

    Masłowska, jak wiadomo, pisze sztuki sceniczne, ma też świadomość, że inne jej utwory mogą nadawać się na scenę, ale stanowczo podkreśla, też w wywiadzie dla Wyborczej tuż przed premierą „Innych ludzi”, że nie lubi, kiedy reżyserzy próbują jej twórczość udosławniać, nie lubi „kiedy idą w tautologiczną dosłowność”. Powołuje się na dość wyjątkowy przykład inscenizacji „Wojny polsko ruskiej” w Teatrze Słowackiego dokonanej przez Pawła Świątka, kiedy to reżyser poszedł w abstrakcję, postaci uczynił podwykonawcami, a z języka zrobił bohatera głównego. I że choć całość pozbawiona była blokowego anturażu, bohaterowie swojej tożsamości płciowej, to poprzez zastosowany zabieg widz i tak wiedział, o co chodzi. Zadowolona była autorka, że reżyser nie dał się zwieść pozornemu realizmowi języka, a potrafił z niego samego zrobić kreację.

    Moim zdaniem takiego zabiegu w przypadku „Innych ludzi” Jarzyna nie dokonał, co więcej, jeszcze bardziej ten poemat udosłownił.

    Fabuła „Innych ludzi” jest, jak wiadomo, przerysowana i konwencjonalna. Prawdziwym bohaterem jest, jak zawsze, język odbijający społeczne obsesje, nawyki, naszego polskiego nieco skisłego, zgorzkniałego, obitego narodowymi traumami i społecznymi nierównościami ducha.

    Jarzyna poszedł w inscenizacji w kierunku hip hopowego musicalu na bazie poematu Masłowskiej, czegoś co sprawia wrażenie videoklipu wykorzystującego wizualne elementy mediów społecznościowych, gier komputerowych, całej tej internetowej rzeczywistości, jaka rozgrywa się na ekranach naszych smartfonów i imituje tak zwaną „prawdę” o życiu. Zaprzęgnął do tego różne techniczne możliwości począwszy od muzycznej oprawy, w której maczali palce tuzy polskiej sceny hip hopowej jak Wojtek Sokół chociażby, po ustawione na scenie 3 greenboxy przypominające blachę falistą i wertykalne ekrany naszych smartfonów. Tam na tych ekranach rozgrywa się rzeczywistość utworu, życie bohaterów: Kamila z nizin społecznych co chciał nagrać płytę, sfrustrowanej Iwony z klasy średniej, wszystkich pozostałych rozczarowanych swoim życiem ludzi, no i życie miasta Warszawy. 

    Jarzyna we wspomnianym wywiadzie napomyka też, że odszyfrowywali poemat Masłowskiej kierując się topografią miejsc zdarzeń: Grochów, Wilanów, smutne dzielnice, dzielnice aspirujące do nie wiadomo czego, Warszawa jako miasto korków, narodowych traum i tygiel społecznych i kulturowych zmian. Na greenboxach miasto żyje w rytmie rapu swoim szarym, dziwnym życiem, a bohaterowie wypełniają go próbując jakoś okiełznać, na ogół ze skutkiem ze wskazaniem na słabo. Taki też jest wydźwięk utworu Masłowskiej, że nie za dobrze jest, życie w Polsce to siny styczeń. Spektakl w formie wertykalnych obrazków przypominających stories na Instagramie przekaz daje ten sam.

    Zatem pytanie – po co? I Czy warto?

    Moim zdaniem cały wysiłek realizacyjny tego spektaklu jest dość efektowny. Lekko się to trawi, czasem nawet rechocze zanim przypomni się case Rewizora, nóżka skacze w rytm hip hopu, podczas niektórych sytuacyjek domowych czy monologów bohaterów z tyłu głowy się tłucze znamienne „to kurwa o mnie”. Ale. Cała ta efektowna inscenizacja nie wiem czy się „Innym ludziom” przysłużyła. Była jednak zbyt dosłowna i przez to mało odkrywcza. Widz dostał dynamiczny pokaz brawurowych niekiedy kreacji (matka Kamila Maria Maj chociażby, czy naturszczyk Janek Zmit jako Kamil), ale czy wyszedł na nowo jakoś natchniony przekazem? Nie sądzę. Jeśli czytał „Innych ludzi” to wszystko to już wiedział. Może tak być, że utwory Masłowskiej wystarczy tylko słuchać i tworzyć sobie w głowie własne przestrzenie, jakie ich język nam podsuwa i jakie stwarza. No, słuchać albo czytać.

    Dlatego też podsumowując – „Inni ludzie” w TR Warszawa – ani chała ani arcydzieło, dzieło na scenie szanowanego teatru, do którego nie powstało kongenialne inne dzieło, powstał videoklip na Yotube’a, przedstawienie skrojone na potrzeby konsumentów influencerskich aktywności, ale raczej nie dla wymagających od teatru duchowych uniesień  przedstawicieli ubożejącej klasy średniej mających na to czas w piątek wieczorem, a czasem nawet w czwartek.

  • 24 września 2018

    “Wyjeżdżamy” – Krzysztof Warlikowski i Hanoch Levin o tym po co i dokąd.

    Bardzo długo nie mogłam zabrać się za ten tekst, a dzieje się tak zawsze, kiedy coś bardzo mnie dotyczy. To wtedy jest mi trudno, mam blokadę. Im bardziej powinnam, tym bardziej nie mogę. Ale Teatr Nowy po czerwcowej premierze wrócił teraz do prezentacji sztuki Krzysztofa Warlikowskiego „Wyjeżdżamy” na bazie dramatu Hanocha Levina. Dlatego nadszedł czas, żeby o tej sztuce, o tym teatrze i o wyjazdach powiedzieć swoje zdanie.

    po co na w ogóle ten teatr

    Chodzenie do teatru jest trudne. A już szczególnie na spektakle K. Warlikowskiego. Premiera co 2 lata, wznowienia rzadko, trzeba polować na bilety, śledzić momenty ich sprzedaży. A o co tyle zamieszania?
    Mnie się też nie chce chadzać do teatrów. Denerwuje mnie umowność sytuacji i teatralne szepty i gesty, w mowie potocznej nie bez kozery uznawane za pojęcie pejoratywne na nazwanie sposobu mówienia czy działania. Te uroczyście wygłaszane ze scen kwestie, nie rusza mnie to. Jak już wystaram się o bilety oczekuję, że to będzie jak dzwon z piosenki Krystyny Prońko, co go lekko się dotknie a on już śpiewa. Wiecie, co mam na myśli. Bulgocące z gnuśności bagienko moich myślątek, skrywanych głupotek i mierności musi zostać wysadzone w kosmos, muszę myśleć i zanosić się tam płaczem, że jestem taka bezmyślna na codzień. W skrócie – teatr ma mną potrząsnąć.

    Z „Wyjeżdżamy” było nieco inaczej niż z „Francuzami”(o czym pisałam tu właśnie). Tamten, nazwijmy to, monument powstały m.in. z kompilacji „W poszukiwaniu straconego czasu”, wciągnął mnie mocno za fraki w czeluść tamtego świata. Dziwne postaci, dziwne zdarzenia i sceny, w głowie składanie tego w całość przy dźwięku jednego słowa „WOW”, a więc w ten sposób.
    Tu minęło więcej czasu nim poskładałam dużą ilość postaci na scenie w jakąś sensowną całość. Kaliber tego przedstawienia był inny, zdawałoby się, że lżejszy, bo podlany trochę chichotem, a jak śmiech, to niby lżejszy repertuar i ogólnie wszystko prosto. Ale nic bardziej mylnego. Im więcej o tym myślałam, tym więcej otwierało się szkatułek.
    Całość strukturalnie pomyślana była tak, jak wszystkie inscenizacje Warlikowskiego. Patrzy się na scenę i jest tam wszystko, co ważne i wszyscy ważni, żadnych kurtyn, uroczystego schodzenia ze sceny i wchodzenia, niektórzy na niej zostają, inni wracają, ma się nieodparte wrażenie, jakby oglądało się film, ujęcia są mocno filmowe, nie tradycyjnie teatralne.
    Tu warto nadmienić, że nie wymyślił tego sam Warlikowski. Już Susan Sontag w swoim eseju „Teatr i film”  z lat 60 -tych pisała „Prawdopodobnie pierwszym twórcą, który zaproponował wykorzystanie filmów jako jednego z elementów doświadczenia teatralnego, był Marinetti. W tekstach z lat 1910-1914 wyobrażał sobie teatr jako ostateczną syntezę wszystkich sztuk. Swoje miejsce musiała w nim zatem znaleźć także najnowsza dziedzina – kinematografia.”
    W Polsce w latach 60 -tych nowe myślenie o scenie, które przejawia się mocno u Warlikowskiego, wprowadzał, czy stosował  Jerzy Grotowski w swoim Teatrze Laboratorium, teatrze ubogim, którego clou było połączenie scenografii, świateł, całej tej teatralnej machiny, żeby jak najbardziej zniwelować przepaść między sceną, aktorem a widzem, czyniąc z niego aktywnego uczestnika przedstawienia, nie tylko uroczystego, biernego obserwatora.

    Te wszystkie echa są też w „Wyjeżdżamy”, te same motywy – oświetlenie, video instalacje, video inscenizacje, parę „planów” zdjęciowych stwarzających wrażenie filmowości, żeby potem ułożyło się to widzowi w ciągłą narrację. Żadne natomiast koturnowe recytacje.
    Nie wiem, czy te formalne dywagacje coś wnoszą i stanowią argument przekonujący sceptycznych. Ale chcę, żeby to wybrzmiało jasno, że tu, w tym teatrze są narzędzia do walki o rząd dusz.

    „Wyjeżdżamy”, czy to jest sztuka o podróżach?

    Tak to jest o podróżach.

    O tym, że wiecznie chcemy być gdzie indziej niż jesteśmy, bo uważamy, że podróże kształcą i że gdzie indziej jest fajniej. Nieistotne, że sprawa w tym konkretnie spektaklu dotyczy jakiejś żydowskiej społeczności w Izraelu. Taka społeczność jest wszędzie. Dążenia, motywacje, pragnienia jej członków wszędzie są podobne.
    Aspekty tego wyjeżdżania są różne.
    Wyjeżdża się tam, gdzie ma być lepiej niż u nas, za chlebem się wyjeżdżą, jak Levinowski Krum przed 13 laty, który wyjechał z Izraela za granicę, ale wrócił, nic nie osiągnąwszy.
    Aspekt ucieczki z kraju, w którym zmieniają się reguły zakleszczając osobiste wolności i funkcjonowanie na rynku na godziwych zasadach, też jest ważny. To, że chcielibyśmy bardziej mieszkać w Szwecji niż w kraju dziwnych pasków w wiadomościach w TV publicznej.
    W sztuce Levina ciągle ktoś emigruje lub chce emigrować, wraca z tej emigracji, ktoś zostaje i nigdzie nie emigruje a wszyscy ostatecznie są tak samo zgorzkniali, rozczarowani i niezadowoleni.

    Do tego dochodzi też kolejny aspekt podróżowania i wyjeżdżania. To jest wyjazdy dla rzekomej przyjemności, regeneracji i poznania.
    To jest teraz też hot temat. Mamy otwarte granice, europejskie paszporty (nie wiadomo, jak długo, więc korzystajmy), możemy podróżować i skwapliwie z tego korzystamy na masową skalę. Odbywają się wędrówki ludów z północy na południe, ze wschodu na zachód. Zachłyśnięcie się zorganizowanymi masówkami all inclusive, kiedy ekscytowaliśmy się rozwodnionym piwem all the time mamy już za sobą. Tę formę podróży zostawia się już mało kreatywnym „Januszom”, bo co odważniejsi kupują kampery albo wynajmują chatę w lesie i gniazdują w jakichś ocalałych resztkach leśnych ostępów z dala od miliona ludzkich stóp , miliona gęb, miliarda cudzych oczu i niechcianych opowieści o dzieciach i szwagrach.

    Więc wyjeżdża się robić kontent na sociale. Mamy milion zdjęć wrzucanych na Facebooka, które nikogo nie interesują. Mamy obfotgrafowane wszystko. Nie ma chyba miejsca na świecie, którego nie widzieliśmy, czy to będzie wieża Eiffla, turkusowy ocean w Salwadorze, kanały w Wenecji. Widzieliśmy wszystko na zdjęciach, własnymi oczami też, ale mimo to wciąż pakujemy manatki, zbieramy hajs, wyjeżdżamy, depczemy, znowu robimy zdjęcia.

    I nagle okazuje się, że właściwie nie ma dokąd i po co jechać, bo wszystko zostało już zobaczone, pokazane, opisane, udokumentowane, a my wracamy z tych podróży będąc w tym samym miejscu, w jakim byliśmy, kiedy wyjeżdżaliśmy.
    Tak jak bohaterowie sztuki Hanocha Levina, tak i my, chcemy wyjechać, choć nie ma już za bardzo dokąd. Czasem jeszcze udajemy, że zbydlęceni w tanich liniach lotniczych, stłoczeni na brudnych plażach udających rajskość przeżyjemy przygodę życia. Ale prócz depresji po powrocie, niewiele to wnosi. Zabrnęliśmy. W ślepy zaułek podróżniczych wysiłków.
    Tu mała dygresja.
    Czytałam ostatnio wznowioną, po 60 -ściu prawie latach powieść Stanisława Dygata „Podróż” z czasów, kiedy to nie mogliśmy tak swobodnie się przemieszczać, a mimo to już wtedy Dygat dostrzegł pewną bezsensowność w podróżowaniu : „Czymże jest współczesna turystyka międzynarodowa jak nie daremnym szukaniem pociechy i nadziei niespokojnych drobnomieszczan jednego kraju u zatroskanych drobnomieszczan kraju drugiego.”
    albo:
    „Odjeżdżałem więc smutny i nieswój. Dręczyła mnie myśl, że miesiąc spędzony we Włoszech jest jeszcze jednym paciorkiem nawleczonym na różaniec straconego czasu. Po co tu przyjeżdżałem? Piękno tego kraju istnieje beze mnie. Ani mu dodam, ani ujmę moim podziwem i zachwytem”.
    Tak więc sprawa jest jak widać ponadczasowa, a nawet ostatnimi czasy, przez nowe warunki, jeszcze bardziej paląca i jeszcze bardziej bezcelowa i absurdalna.

    Śmierć jako podróż, czyli funeralny chichot

    Śmierć słabo dość kojarzy się z podróżą. Ogólnie rzecz biorąc zaryzykuję stwierdzenie, że śmierć to temat bardziej tabu niż seksualne perwersje. Temat wstydliwy, temat, którego nie ma, temat pomijany i w naszej kulturze młodości i siły skrzętnie wmiatany pod dywan. Raczej rzadko kojarzy się już śmierć jako podróż na drugą stronę, jako podróż przez mityczny Styks. Śmierć nas przecież nie dotyczy, to inni umierają, nie my. Levin i spektakl Warlikowskiego wybija nas  z tego fałszywie wygodnego kokoniku, wywala nas spod różowej kołderki dziecinnego snu o naszej wieczności. Podsuwa nam przed oczy nie jeden, nie dwa, ale kilka pogrzebów. Odchodzą wszyscy: starsi, młodsi, w średnim wieku, w różnej kolejności. Warlikowski wbija to widzom mocniej w świadomość przedstawiając na scenie funeralne artefakty – prawdziwe zdjęcia aktorów, nie upozowanych na postaci ze sztuki. Widzimy więc zdjęcie pogrzebowe Jankowskiej Cieślak, Chyry, Malanowicza i innych, pokazuje nam się, że ich zdjęcia kiedyś tak właśnie zawisną na jakiejś mszy żałobnej i tak samo będzie z naszymi, może ktoś też powiesi nad naszą trumną nasze zdjęcie z wakacji, jak jesteśmy opaleni, pijemy drinka z palemką i wierzymy, że wszystko będzie dobrze.
    Nagromadzenie na scenie tych śmierci i pogrzebów, rozchichotanych zdjęć tych, którzy odeszli przyprawia nas o nerwowy chichot też. Nie sposób już nawet wewnętrznie szlochać nad własnym pogrzebem, nad tym, że wyjedziemy ze świata i ze swoich żyć, bo jest to tyleż nieuniknione co bezsensowne, jak wszystkie te podróże. Ale wyjedziemy, i z tej akurat podróży, nie wrócimy. To pewne.

    W sztuce „Wyjeżdżamy” kto nie wyjedzie, ten umiera, kto wyjedzie, też umiera. Tutti morti. Czy jest jakaś nadzieja? Czy warto jej szukać? Jaką podpowiedź daje Levin i Warlikowski?
    Więc owszem podpowiadają. żeby szukać nadziei w tym co jest, w zbiorowościach, we wspólnotach, w swoim losie, w tym, co on każdemu wyznacza, w naszych punktach kulminacyjnych, w napiętych cięciwach naszych niepewności co do tego, co z nami będzie choćby jutro. I w tym kontekście wyjazd przestaje być jedynym remedium na smutki, wręcz przeciwnie, na podróż zaczyna się patrzeć coraz mniej entuzjastycznie a wszystko co tuż obok zaczyna niespodziewanie nabierać sensu.

    I czy warto starać się o te bilety? Czy warto tam być? Dla dziesiątek pytań i setek odpowiedzi?

    fot. Magda Hueckel/Nowy Teatr

    • Previous
    zjedz kanapkę